Karmienie piersią - korzyści dla dziecka i matki, praktyczne porady: pierwsze karmienie, pozycje, dieta

Czym jest laktacja?

Laktacja to proces wytwarzania i wydzielania mleka przez gruczoły mleczne, który zaczyna się po porodzie u kobiet i jest kluczowy dla karmienia piersią. Odbywa się w trzech głównych fazach:

• laktogenezy I, czyli produkcji siary (pierwsze mleko, bogate w przeciwciała),
• laktogenezy II, kiedy w ciągu kilku dni po porodzie następuje właściwa produkcja mleka, 
• laktogenezy III, czyli stabilizacji laktacji w odpowiedzi na potrzeby dziecka.

Proces ten zależy od wielu czynników, w tym hormonów (zwłaszcza prolaktyny i oksytocyny) oraz stymulacji piersi przez ssanie. Regularne karmienie dziecka piersią pomaga utrzymać odpowiednią produkcję mleka oraz zapewnia wiele korzyści dla mamy i dziecka. Karmienie piersią ma ogromne znaczenie dla zdrowia niemowlęcia, dostarczając mu wszystkich niezbędnych składników odżywczych, a także przeciwciał wspomagających odporność.

Istnieją różne rodzaje laktacji, w tym pełna laktacja, kiedy dziecko jest karmione wyłącznie mlekiem matki, oraz częściowa laktacja, gdy mleko matki jest uzupełniane pokarmami stałymi lub mlekiem modyfikowanym. 

Odciąganie pokarmu czy karmienie piersią?

Karmienie piersią bezpośrednio z piersi umożliwia bliski kontakt między matką a dzieckiem, co wspiera więź emocjonalną i naturalnie reguluje produkcję mleka na podstawie ssania.

Odciąganie pokarmu, z kolei, pozwala matce na większą elastyczność, umożliwiając karmienie dziecka mlekiem matki w przypadku jej nieobecności lub problemów z przystawianiem do piersi.

Obie metody mają swoje zalety, a wybór zależy od indywidualnych potrzeb matki i dziecka. Odciąganie pokarmu może być również korzystne w sytuacjach, gdy dziecko ma trudności z ssaniem lub gdy matka chce utrzymać laktację podczas rozłąki z dzieckiem. Karmienie piersią bezpośrednie, natomiast, pomaga w lepszym opróżnianiu piersi i może zmniejszać ryzyko problemów, takich jak zastój pokarmu czy zapalenie piersi.

Mleko matki karmiącej - dlaczego jest wyjątkowe?

Mleko matki jest najlepsze dla małego dziecka, ponieważ dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych w idealnych proporcjach, wspierając prawidłowy rozwój fizyczny i umysłowy. Mleko mamy zawiera również przeciwciała, które wzmacniają układ odpornościowy dziecka, chroniąc je przed infekcjami i chorobami. Ponadto jest łatwostrawne i dostosowane do delikatnego układu pokarmowego niemowlęcia, co minimalizuje ryzyko alergii i problemów trawiennych.

Pierwszy pokarm noworodka bogaty jest w składniki modulujące układ odpornościowy noworodka. Siara zawiera wysokie stężenie przeciwciał, białek i innych związków bioaktywnych, które wspierają rozwój naturalnej odporności Twojego dziecka oraz chronią je przed infekcjami i chorobami. Dzięki tym składnikom modulującym, karmienie piersią od pierwszych chwil życia noworodka pomaga budować jego zdolność do walki z patogenami, a także wspiera rozwój jelit i układu pokarmowego, co ma kluczowe znaczenie dla zdrowia dziecka w dalszym życiu.

Okres karmienia piersią

Okres karmienia piersią to czas, w którym matka karmi swoje dziecko mlekiem z piersi. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka, a następnie (w drugim półroczu) kontynuowanie karmienia piersią wraz z wprowadzaniem innych pokarmów do drugiego roku życia lub dłużej, w zależności od potrzeb matki i dziecka. Ten okres ma kluczowe znaczenie dla rozwoju fizycznego i emocjonalnego niemowlęcia, dostarczając mu wszystkich niezbędnych składników odżywczych i wspomagając jego odporność.

Korzyści z żywienia mlekiem mamy, czyli warto karmić piersią

W ostatnich latach, dzięki zaawansowanym badaniom epidemiologicznym, biotechnologicznym i genetycznym, nauka o laktacji dynamicznie się rozwija, dostarczając coraz więcej dowodów na wyjątkowe korzyści karmienia piersią. Mleko matki wspiera optymalny wzrost i rozwój dziecka, oferując idealną mieszankę składników odżywczych, takich jak tłuszcze, laktoza, białka i makroskładniki, które są doskonale dopasowane do potrzeb malucha. U dzieci karmionych piersią obserwuje się liczne korzyści zdrowotne, w tym lepszy rozwój układu odpornościowego i mniejszą podatność na infekcje

Karmienie piersią jest najlepszym sposobem na wzmocnienie odporności dziecka i ochronę przed infekcjami, dzięki unikalnym biochemicznym i komórkowym składnikom, takim jak kompleksy bakteriobójcze, czynniki wzrostu, laktoferyna, lizozym i oligosacharydy.

Jest to również istotny element wspierający zdrowie matki. Wkrótce po porodzie laktacja przyspiesza obkurczanie się macicy, zmniejsza ryzyko krwotoku i pomaga matce wrócić do wagi sprzed ciąży.

W porównaniu do matek karmiących sztucznie, u matek niemowląt karmiących piersią obserwuje się obniżenie ciśnienia krwi, redukcję poziomu kortyzolu oraz mniejszą reakcję stresową na wysiłek fizyczny. Rzadziej również dochodzi do przemocy wobec dzieci. Długoterminowe korzyści karmienia piersią obejmują niższe ryzyko raka piersi i jajników, a także zmniejszone prawdopodobieństwo chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy typu 2.

Zgodnie z treścią dokumentu "Żywienie niemowląt i małych dzieci: Standardy postępowania dla Unii Europejskiej", należy w pełni szanować prawo matki do podejmowania decyzji o tym, jak długo ona i jej dziecko będą kontynuować karmienie piersią. Jednocześnie konieczne jest zapewnienie kobietom odpowiedniego wsparcia, aby mogły karmić piersią przynajmniej do ukończenia przez dziecko dwóch lat, zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz większości krajowych i zawodowych rekomendacji.

WHO definiuje wyłączne karmienie piersią jako sytuację, w której dziecko otrzymuje jedynie mleko matki (bezpośrednio z piersi lub odciągnięte) lub mleko od innej kobiety. Wyłączne karmienie piersią nie obejmuje podawania nawet wody, choć dopuszcza podawanie leków, witamin i suplementów w formie syropów lub kropli.

Przejście do karmienia piersią

Ten proces odbywa się stopniowo, w zależności od rozwoju i zdrowia dziecka. Gdy maluch będzie w stanie lepiej koordynować oddech i połykanie, można zacząć wprowadzać tzw. ssanie nieodżywcze, czyli przystawianie dziecka do opróżnionej piersi. To przygotowuje dziecko do pierwszych prób karmienia piersią. Poniżej w artykule przedstawiliśmy kilka schematów karmienia niemowlęcia w szpitalu w czasie porodu drogami natury, przez cesarskie cięcie oraz w przypadku urodzenia dziecka chorego.

Pozycje do karmienia piersią - jak przystawić dziecko do piersi?

Podczas karmienia piersią warto pamiętać o kilku kluczowych zasadach dotyczących właściwej pozycji matki i dziecka, a także o technice przystawiania dziecka do piersi.

Prawidłowa pozycja matki i dziecka podczas karmienia

• Matka powinna siedzieć wygodnie, z podpartymi plecami, w rozluźnionej pozycji.
• Dziecko powinno być zwrócone brzuszkiem do ciała matki, z twarzą skierowaną ku piersi.
• Maluch powinien być stabilnie podparty na poduszce lub rogalku.
• Główka dziecka musi znajdować się na wysokości piersi, z nosem naprzeciwko brodawki.

Pozycje do karmienia piersią

• Pozycja leżąca: Mama leży na boku, z głową opartą na poduszce. Dziecko również leży na boku, przytulone brzuszkiem do brzucha mamy, z główką na wysokości piersi. Plecy dziecka można podeprzeć zrolowanym kocykiem.

• Pozycja krzyżowa: Dziecko jest przytulone brzuszkiem do brzucha mamy i trzymane ręką przeciwną do piersi, z której jest karmione. Mama podtrzymuje główkę dziecka dłonią, a przedramieniem podpiera jego plecy. To umożliwia precyzyjne nakierowanie dziecka na pierś i ułatwia poprawne uchwycenie brodawki.

• Pozycja spod pachy (futbolowa): Dziecko jest przytulone brzuszkiem do boku mamy, a jego nóżki znajdują się pod pachą. Mama, ręką po stronie karmienia, podtrzymuje główkę dziecka, a przedramieniem jego plecy. Drugą ręką podtrzymuje pierś.

Karmienie piersią buduje wyjątkową więź między matką a dzieckiem.

Prawidłowe uchwycenie piersi przez malucha

• Kąt między górną a dolną wargą dziecka powinien być szeroko otwarty.
• Dolna warga musi być wywinięta na zewnątrz.
• Duża część otoczki (ciemniejszy obszar wokół brodawki) powinna znajdować się w buzi dziecka.
• Broda dziecka powinna być przyciśnięta do piersi.
• Nos dziecka lekko dotyka piersi mamy.
• Mama czuje delikatne ssanie, ale nie odczuwa bólu.

Karmienie w kolejnych dniach: Im częściej karmisz w pierwszych dobach po porodzie, tym więcej mleka będziesz miała w przyszłości. W 2, 3 i 4 dobie dziecko może domagać się karmienia bardzo często, czasami może wydawać się, że maluch ssie niemal bez przerwy, co może sprawiać wrażenie, że brakuje pokarmu dla dziecka.

To jednak naturalny etap pobudzania laktacji oraz zaspokajania potrzeby bliskości. To nie czas na dokarmianie, ale na naukę skutecznego przystawiania dziecka do piersi.

Nawał laktacyjny

Kobiecie piersi mogą stać się pełniejsze w 2, 3 lub 4 dobie, a mleko może zacząć wypływać samoistnie, co jest naturalnym objawem tzw. nawału pokarmowego, który oznacza prawidłowy przebieg laktacji.

Warto, aby noworodek był przystawiony do piersi jak najczęściej. Przed karmieniem możesz zmiękczyć otoczkę piersi, odciągając ręcznie kilka mililitrów mleka, co ułatwi dziecku uchwycenie piersi, lub zastosować laktator przez około 5 minut.

Jeśli między karmieniami odczuwasz dyskomfort spowodowany przepełnieniem piersi, możesz zastosować zimne okłady (na 10-15 minut) przed karmieniem. Jeśli po karmieniu dyskomfort nie ustępuje, powtórz okład. W takiej sytuacji pomocna może być również fizjoterapia z zastosowaniem tejpów limfatycznych na piersi, które pomagają zmniejszyć napięcie i ułatwiają przepływ płynów, co łagodzi ból i sprawia, że piersi stają się bardziej miękkie. Taki nawał powinien się utrzymywać nie dłużej niż 3 dni oraz pojawić się tylko raz na początku laktacji.

W przypadku jakichkolwiek wątpliwości skonsultuj się z położną lub doradcą laktacyjnym.

Odżywianie matki podczas laktacji

W okresie karmienia piersią zapotrzebowanie energetyczne matki wzrasta o około 500 kcal dziennie w porównaniu do czasu sprzed ciąży, co oznacza, że kobieta karmiąca potrzebuje średnio 2600 kcal na dobę.

Dieta powinna być:

• zróżnicowana,
• umiarkowana,
• lekkostrawna.

Od diety matki zależy m.in.:

• skład kwasów tłuszczowych,
• poziom witamin rozpuszczalnych w wodzie (B6, B12, PP),
• poziom jodu.

Niektóre składniki pokarmowe, takie jak laktoza, całkowita zawartość tłuszczu, cholesterol, białko, witaminy (C, B1, kwas foliowy, A, D, E) oraz minerały (wapń, fosfor, magnez, żelazo), są niezależne od diety, a bardziej od rezerw zgromadzonych w organizmie matki.

Jak sprawdzić, czy dziecko się najada?

• Dziecko jest karmione przynajmniej 8 razy w ciągu doby.
• Przerwy między karmieniami nie przekraczają 4 godzin.
• Maluch aktywnie ssie pierś przez co najmniej 10 minut, słychać przełykanie i widać regularne ruchy ssące.
• Po karmieniu dziecko jest spokojne i często zasypia.
• Po zakończeniu karmienia piersi są bardziej miękkie i mniej napięte niż przed rozpoczęciem karmienia.
• Od trzeciej doby życia dziecko moczy co najmniej 6 pieluch dziennie (mocz jest jasny).
• Również od trzeciej doby dziecko oddaje 3-4 stolce dziennie, które są żółte i luźne.

Pierwsze karmienie mlekiem matki

Pierwsze karmienie mlekiem matki zależy od tego, czy dziecko przyszło na świat siłami natury, czy przez cięcie cesarskie. W przypadku porodu naturalnego, noworodka zazwyczaj przystawia się do piersi w ciągu pierwszej godziny życia, co wspiera nawiązanie więzi oraz stymuluje produkcję mleka. Po cesarskim cięciu proces może być opóźniony, ale nadal dąży się do jak najszybszego rozpoczęcia karmienia, często z pomocą personelu medycznego. Jeśli dziecko urodziło się chore lub przedwcześnie, istnieją specjalne procedury, które mogą obejmować odciąganie pokarmu, karmienie sondą lub inne formy wsparcia, zanim noworodek będzie gotowy do ssania piersi. Poniżej przedstawiamy kilka różnych schematów postępowania stosowanych przez położne w szpitalach.

Karmienie niemowlęcia w pierwszych dwóch godzinach po porodzie drogami natury

Położna odpowiada za umożliwienie pierwszego karmienia piersią w kontakcie „skóra do skóry” między matką a dzieckiem (kangurowanie). Udziela również wsparcia i instrukcji matce dotyczących tego pierwszego karmienia. Jeśli matka lub dziecko wymagają interwencji medycznej, kontakt „skóra do skóry” oraz próba karmienia piersią powinny zostać podjęte, gdy tylko stan zdrowia obojga się ustabilizuje. Karmienie w tym kontakcie powinno trwać bez przerwy do momentu, gdy dziecko samo zakończy karmienie lub do 2 godzin.

Zalecenia po przyjęciu na oddział poporodowy położniczy i noworodka po porodzie siłami natury

Po przyjęciu matki i noworodka, położna zachęca do prób przystawienia noworodka do piersi, obserwując wczesne sygnały głodu, takie jak zwiększona aktywność, cmokanie, wkładanie rączek do buzi czy odruch szukania. Położna instruuje matkę, jak prawidłowo ułożyć dziecko i przystawić je do piersi, udzielając przy tym praktycznej pomocy. Jeśli dziecko nie podejmie ssania, położna pozyskuje siarę i podaje ją noworodkowi.

Położna informuje matkę o odpowiedniej częstotliwości karmienia oraz o wczesnych objawach głodu. Zachęca do karmienia na żądanie, dostosowanego do potrzeb zarówno matki, jak i dziecka. Od drugiej doby noworodek może zgłaszać potrzebę karmienia co 1-3 godziny, w przypadku przerw dłuższych niż 4 godziny, dziecko należy delikatnie rozbudzić (np. przewinąć pieluszkę) i zachęcić do karmienia.

W okresie stabilizacji laktacji (pierwsze dwa tygodnie) nie zaleca się stosowania smoczka w celu uspokajania. Położna przekazuje rodzicom informacje o prawidłowym postępowaniu w zakresie laktacji, w tym o karmieniu na żądanie (8-12 razy na dobę), wskaźnikach skutecznego karmienia, ocenie czy dziecko ssie efektywnie oraz właściwego przystawienia dziecka do piersi. Informuje również o zasadach przechowywania pokarmu.

Jeśli pojawią się trudności w laktacji, położna zgłasza to konsultantowi laktacyjnemu. W przypadku opóźnienia laktogenezy II lub braku ssania po 6 godzinach od porodu, położna/pielęgniarka pomaga rozpocząć stymulację laktacji przy użyciu laktatora, zgodnie z zasadami dla dzieci urodzonych po 37. tygodniu ciąży.

W razie braku pokarmu matki, decyzja o dokarmianiu mlekiem modyfikowanym jest podejmowana przez matkę lub neonatologa, po konsultacji z położną. Jeśli konieczne jest dokarmianie, wskazana jest porada laktacyjna, aby ocenić laktację oraz sposób przystawiania dziecka do piersi.

Karmienie mlekiem w pierwszych godzinach po porodzie przez cesarskie cięcie

Za uzyskanie pierwszej porcji siary odpowiedzialna jest położna, pielęgniarka lub konsultant laktacyjny. Jeśli do 6 godzin od porodu nie udaje się rozpocząć karmienia piersią, personel medyczny pomaga matce w rozpoczęciu stymulacji laktacji za pomocą laktatora, zgodnie z zasadami dotyczącymi dzieci urodzonych między 37. a 40. tygodniem ciąży. W razie problemów związanych z laktacją, położna informuje konsultanta laktacyjnego.

Karmienie noworodka na oddziale poporodowym urodzonego przez cesarskie cięcie

Po przyjęciu noworodka na oddział, położna odpowiada za podanie mu siary tak szybko, jak to tylko możliwe. Również matka jest zachęcana do nawiązania kontaktu „skóra do skóry” w najwcześniejszym możliwym momencie. Położna pomaga matce w przystawieniu dziecka do piersi, gdy tylko jej stan zdrowia na to pozwala, najlepiej w ciągu 6 godzin po cesarskim cięciu.

Jeśli w ciągu 6 godzin od porodu nie uda się rozpocząć karmienia piersią, położna wspiera położnicę w stymulacji laktacji za pomocą laktatora, zgodnie z zasadami dotyczącymi dzieci urodzonych między 37. a 40. tygodniem ciąży. W przypadku problemów z karmieniem piersią lub opóźnionej laktogenezy II, noworodek powinien być dokarmiony odciągniętym mlekiem matki.

Położna informuje matkę o odpowiedniej częstotliwości karmienia i pomaga rozpoznać wczesne oznaki głodu u noworodka. Zachęca do karmienia na żądanie, zgodnie z potrzebami matki i dziecka. Od drugiej doby życia dziecka, noworodek może potrzebować karmienia co 1-3 godziny. W przypadku przerw dłuższych niż 4 godziny, dziecko należy delikatnie rozbudzać i zachęcać do karmienia piersią lub dokarmiać odciągniętym mlekiem matki.

W trakcie stabilizacji laktacji, trwającej przez pierwsze dwa tygodnie, nie powinno się używać smoczka do uspokajania dziecka. Jeśli pojawią się trudności z laktacją, położna zgłasza te problemy konsultantowi laktacyjnemu. W przypadku opóźnionej laktogenezy II lub braku ssania przez noworodka po 6 godzinach od porodu, położna pomaga rozpocząć stymulację laktacji przy użyciu laktatora, zgodnie z zaleceniami dla wcześniaków urodzonych po 37. tygodniu ciąży.

Jeżeli matka nie ma wystarczającej ilości mleka, decyzję o dokarmianiu mlekiem modyfikowanym podejmuje neonatolog w porozumieniu z położną opiekującą się matką i dzieckiem. W przypadku konieczności dokarmiania mlekiem modyfikowanym, matka powinna skorzystać z porady laktacyjnej, aby ocenić laktację oraz technikę przystawiania dziecka do piersi.

Karmienie naturalne po porodzie przedwczesnym, niezależnie od sposobu zakończenia ciąży

Za pozyskanie siary odpowiedzialna jest położna, pielęgniarka lub konsultant laktacyjny. Po upływie 6 godzin od porodu personel medyczny wspomaga matkę w stymulacji laktacji przy pomocy laktatora, zgodnie z zasadami obowiązującymi dla dzieci urodzonych przedwcześnie, poniżej 37. tygodnia ciąży. W przypadku problemów laktacyjnych położna zgłasza je konsultantowi laktacyjnemu.

Jak wygląda karmienie dziecka piersią w przypadku porodu przedwczesnego lub narodzin chorego dziecka, oddzielonego od matki?

Po przyjęciu położnicy na oddział, położna zachęca ją do rozpoczęcia stymulacji laktacji i odciągania pokarmu, szczególnie w przypadkach matek dzieci o bardzo niskiej masie urodzeniowej (VLBW), ekstremalnie niskiej masie urodzeniowej (ELBW), urodzonych przed 37. tygodniem ciąży lub oddzielonych z powodu choroby matki lub dziecka.

Położna zapewnia wsparcie w procesie odciągania pokarmu i przekazuje niezbędne informacje dotyczące korzyści płynących z mleka matki, potrzeby regularnej stymulacji laktacji (opisując schemat i technikę odciągania mleka), zasad przechowywania oraz dostarczania mleka do oddziału, w którym przebywa noworodek. Przekazuje również zalecenia dotyczące odpowiedniego odżywiania matki w czasie karmienia piersią.

W przypadku opóźnienia laktogenezy II lub innych problemów z laktacją, położna informuje konsultanta laktacyjnego. Odciągnięte mleko matki powinno być dokładnie oznaczone nazwiskiem, datą odciągania i przekazane do oddziału, gdzie przebywa hospitalizowane dziecko.

Przeciwwskazania do karmienia piersią ze strony matki

• nieleczona aktywna gruźlica,
• poważne zaburzenia psychiczne,
• niewydolność krążenia w IV stopniu,
• opryszczka na brodawce lub otoczce sutka (do czasu wyleczenia),
• stosowanie izotopów radioaktywnych w celach diagnostycznych lub leczniczych,
• prowadzenie chemioterapii lub leczenie antymetabolitami i innymi lekami onkologicznymi (przeciwwskazanie tymczasowe do czasu całkowitego wydalenia leków z organizmu),
• zakażenie wirusem HTLV-I lub HTLV-II, zakażenie wirusem HIV,
• stosowanie narkotyków – jest to absolutne przeciwwskazanie do karmienia piersią,
• przyjmowanie leków, które są przeciwwskazane podczas laktacji.

Karmienie piersią - podsumowanie

Karmienie mlekiem matki, bezpośrednio piersią jest najlepszym sposobem żywienia niemowląt, zaspokajającym zapotrzebowanie dziecka na wszystkie składniki odżywcze w pierwszych miesiącach życia. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca, aby karmić piersią wyłącznie przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka, a następnie kontynuować karmienie naturalne, wprowadzając jednocześnie inne pokarmy.

Mleko kobiece to pokarm noworodka bogaty w składniki modulujące odporność, co wspiera zdrowie dziecka i chroni je przed infekcjami. W czasie karmienia wyłącznie piersią nawiązuje się unikalna więź między mamą a dzieckiem, zwłaszcza podczas pierwszego kontaktu skóra do skóry tuż po porodzie. Karmienie dziecka bezpośrednio z piersi wspiera prawidłowy rozwój ssania oraz zapobiega problemom z trawieniem i alergiami.

Dzieci karmione piersią rzadziej chorują, a okres karmienia piersią może również chronić matkę przed problemami zdrowotnymi, takimi jak zapalenie piersi. Niektóre mamy mogą jednak napotykać trudności, np. z przystawianiem dziecka do piersi czy produkcją mleka, dlatego ważne jest wsparcie doradcy laktacyjnego, nawet kiedy zauważymy problemy w karmieniu piersią po powrocie do domu.  W trakcie karmienia piersią matka może zastanawiać się, czy dziecko się najada, co można ocenić na podstawie częstych karmień – zaleca się karmić nawet 8-12 razy na dobę. Mamy karmiące piersią powinny również konsultować się z lekarzem, aby upewnić się, czy mogą przyjmować leki w okresie laktacji.

Czasami odciąganie pokarmu jest pomocne, zwłaszcza po powrocie mamy do pracy, gdy nie może karmić piersią bezpośrednio. Jak długo karmić naturalnie? Warto karmić piersią tak długo, jak jest to możliwe, nawet po zakończeniu 6 miesiąca życia, ponieważ mleko z piersi nadal dostarcza ważnych składników odżywczych. W przypadku niektórych mam, cięcie cesarskie lub inne czynniki mogą wpłynąć na opóźnienie pierwszego karmienia, ale kluczowe jest przystawienie dziecka do piersi jak najszybciej po porodzie. Karmienie piersią jest nie tylko optymalne dla zdrowia dziecka, ale również wspiera zdrowie matki, pomagając w szybszym powrocie do formy sprzed ciąży.

Czy powinnam karmić piersią? TAK, jeśli to tylko możliwe, to same korzyści dla dziecka i matki.

Piśmiennictwo
1. Praktyczne uwarunkowania wprowadzenia nowego standardu opieki okołoporodowej; Prometriqn Akademia Zarządzania; 2018
2. Centrum nauk o laktacji
3. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej; Warszawa 11 września 2018r; Poz. 1756