Badanie PSA (badanie antygenu swoistego dla stercza): co to jest, wskazania, przygotowanie i normy

Badanie antygenu swoistego dla stercza (PSA) jest jednym z najważniejszych narzędzi diagnostycznych stosowanych w profilaktyce i wykrywaniu schorzeń prostaty, w tym raka gruczołu krokowego. W Polsce, jak i na całym świecie, choroby prostaty stanowią istotny problem zdrowotny u mężczyzn, szczególnie w starszym wieku. Dlatego regularne badania poziomu PSA mogą przyczynić się do wczesnego wykrycia zmian nowotworowych i ich skutecznego leczenia.

W poniższym artykule przyjrzymy się szczegółowo temu, czym jest badanie PSA, jakie są jego wskazania, jak się do niego przygotować oraz jakie znaczenie ma wynik w procesie diagnostycznym.

Co to jest antygen PSA i na czym polega badanie?

Antygen swoisty dla stercza (PSA, z ang. Prostate-Specific Antigen) jest białkiem produkowanym głównie przez komórki gruczołu krokowego (prostaty). PSA znajduje się w niewielkich ilościach we krwi każdego zdrowego mężczyzny. Główną rolą PSA jest rozrzedzanie nasienia, co ułatwia plemnikom poruszanie się w układzie rozrodczym kobiety. Jednak podwyższony poziom PSA we krwi może świadczyć o różnych nieprawidłowościach, w tym stanach zapalnych, łagodnym przeroście prostaty lub nowotworach.

Badanie PSA polega na pobraniu próbki krwi żylnej, z której w laboratorium oznacza się stężenie antygenu. Wynik psa całkowitego podawany jest w jednostce nanogramów na mililitr krwi (ng/ml). Istnieją różne formy PSA, ale w standardowej diagnostyce oznacza się zwykle całkowity PSA (tzw. PSA total). W razie potrzeby lekarz może zlecić dodatkowo PSA free. Oznaczenie wolnego PSA pozwala na bardziej precyzyjną ocenę ryzyka raka prostaty.

Kiedy warto wykonać badanie PSA (swoisty antygen sterczowy)?

Badanie całkowitego PSA jest szczególnie zalecane u mężczyzn w określonych grupach wiekowych i tych, którzy znajdują się w grupie ryzyka zachorowania na raka prostaty. Oto najczęstsze wskazania do wykonania tego badania:

1. Profilaktyka raka prostaty (nowotworu stercza)
   Rak prostaty jest jednym z najczęstszych nowotworów u mężczyzn, a jego wczesne stadium przebiega często bezobjawowo. W związku z tym wielu specjalistów zaleca regularne badania PSA:

   • u mężczyzn po 50. roku życia (jako element rutynowej diagnostyki),
   • u mężczyzn po 40. roku życia, jeśli w rodzinie występowały przypadki raka prostaty.

2. Objawy sugerujące problemy z prostatą
   Badanie PSA wykonuje się u mężczyzn, którzy zgłaszają takie objawy, jak:

   • trudności z oddawaniem moczu (częste parcie na pęcherz, słaby strumień moczu),
   • ból w podbrzuszu lub w okolicy krocza,
   • obecność krwi w moczu lub nasieniu,
   • bóle w dolnej części pleców związane z przerzutami w zaawansowanych przypadkach raka prostaty.

3. Monitorowanie leczenia
   U pacjentów z wcześniej zdiagnozowanym rakiem prostaty PSA służy do oceny skuteczności leczenia, w tym operacji, radioterapii czy terapii hormonalnej. Po zakończonym leczeniu poziom PSA powinien się obniżyć. Wzrost PSA może sugerować nawrót choroby.

4. Diagnostyka i różnicowanie innych schorzeń prostaty
   Podwyższony poziom PSA może być związany z łagodnym przerostem prostaty (BPH, benign prostatic hyperplasia) lub stanem zapalnym gruczołu krokowego (prostatitis). W takich przypadkach PSA jest jednym z elementów szerszej diagnostyki.

Jak często wykonywać badanie PSA?

Częstotliwość wykonywania badania PSA zależy od wieku, historii rodzinnej oraz ogólnego stanu zdrowia pacjenta. Oto ogólne zalecenia:

1. Mężczyźni bez obciążeń rodzinnych (grupa niskiego ryzyka):

• Po 50. roku życia: Raz na rok lub raz na dwa lata, jeśli wcześniejsze wyniki PSA były prawidłowe i nie ma niepokojących objawów.
• Przed 50. rokiem życia: Badanie PSA zazwyczaj nie jest rutynowo zalecane, chyba że występują objawy sugerujące problemy z prostatą.

2. Mężczyźni z obciążeniem rodzinnym (grupa podwyższonego ryzyka):

• Po 40. roku życia: Raz w roku, jeśli w rodzinie (np. u ojca, brata, dziadka) występował rak prostaty. Obciążenia genetyczne zwiększają ryzyko rozwoju tego nowotworu, dlatego badania należy rozpocząć wcześniej.
• Gdy w rodzinie pacjenta jego ojciec lub brat chorowali na nowotwór stercza, wówczas pierwsze badanie w celu wczesnego wykrycia raka prostaty powinno zostać wykonane po ukończenia 45. roku życia. Natomiast jeśli w rodzinie zdarzały się przypadki raka prostaty u mężczyzn już przed 65. rokiem życia, to badanie PSA należy wykonywać już po 40. roku życia.

3. Mężczyźni z wcześniejszymi problemami zdrowotnymi związanymi z prostatą:

• W przypadku osób z łagodnym przerostem prostaty (BPH) lub po wcześniejszych stanach zapalnych prostaty badanie PSA powinno być wykonywane regularnie, zgodnie z zaleceniami lekarza, zwykle co 6-12 miesięcy.
• U pacjentów leczonych z powodu raka prostaty częstotliwość badania PSA może być ustalana indywidualnie (nawet co kilka miesięcy) w celu monitorowania skuteczności leczenia.

4. Mężczyźni powyżej 70. roku życia:

• Decyzja o kontynuacji regularnych badań PSA zależy od ogólnego stanu zdrowia i przewidywanej długości życia. Jeśli pacjent jest w dobrej kondycji, lekarz może zalecić dalsze badania co 1-2 lata. U pacjentów z krótszą oczekiwaną długością życia (np. z powodu innych chorób przewlekłych) rutynowe badanie PSA może nie być konieczne.

Podsumowanie:

• Ogólny schemat badań profilaktycznych: badanie należy wykonywać co 1-2 lata, jeśli wyniki są w normie.
• W przypadku ryzyka lub niepokojących objawów: Badanie PSA można wykonywać częściej, np. co 6-12 miesięcy.
• Decyzja o częstotliwości badań powinna zawsze być podejmowana w konsultacji z lekarzem, który uwzględni indywidualne czynniki ryzyka pacjenta oraz wcześniejsze wyniki badań. Regularne obserwowanie stężenia poziomu PSA zwiększa szanse na wczesne wykrycie raka prostaty, co ma kluczowe znaczenie dla skutecznego leczenia.

Przygotowanie do badania PSA

Chociaż badanie PSA polega na prostym pobraniu krwi, istnieje kilka zasad, których należy przestrzegać, aby wynik był jak najbardziej wiarygodny. Oto najważniejsze wskazówki dotyczące przygotowania do badania:

1. Unikanie aktywności fizycznej przed badaniem
   Intensywny wysiłek fizyczny, szczególnie jazda na rowerze, może tymczasowo podwyższyć poziom PSA. Dlatego zaleca się, aby przez 48 godzin przed badaniem unikać takich aktywności.

2. Wstrzemięźliwość seksualna
   Wytrysk (ejakulacja) również może spowodować czasowy wzrost stężenia PSA. Zaleca się powstrzymanie się od aktywności seksualnej przez 2-3 dni przed badaniem.

3. Unikanie badań urologicznych przed pobraniem krwi
   Badanie per rectum (przez odbytnicę), biopsja prostaty czy cewnikowanie pęcherza moczowego mogą wpłynąć na wynik PSA. Jeśli pacjent przeszedł takie procedury, należy odczekać od kilku dni do kilku tygodni (w zależności od rodzaju badania) przed wykonaniem oznaczenia PSA.

4. Pora dnia
   Zgodnie z zaleceniami badanie wykonuje się zazwyczaj w godzinach porannych, na czczo, chociaż nie jest to bezwzględnie konieczne.

5. Unikanie infekcji układu moczowego
   Jeśli u pacjenta występują objawy infekcji dróg moczowych, takie jak ból i pieczenie przy oddawaniu moczu, należy odroczyć badanie PSA do czasu wyleczenia infekcji, ponieważ może ona wpłynąć na fałszywie zwiększone stężenie PSA.

Wyniki badania PSA całkowitego

Wartości referencyjne PSA mogą się różnić w zależności od laboratorium, ale ogólnie przyjmuje się, że poziom PSA nie powinien przekraczać 4 ng/ml. Oto ogólny podział wyników:

Prawidłowy wynik PSA 

Stężenie PSA poniżej 4 ng/ml uznaje się zwykle za prawidłową, choć interpretacja zależy od wieku pacjenta. U młodszych mężczyzn (np. 40-50 lat) nawet niższe wartości mogą być wskazaniem do dalszej diagnostyki, jeśli występują inne objawy.

Stężenie PSA podwyższone (4-10 ng/ml)

Wartości w tym zakresie określa się jako "szarą strefę". Nie oznaczają one jednoznacznie raka prostaty, ale wymagają dalszej diagnostyki, np. oznaczenia wskaźnika PSA free/PSA total lub wykonania biopsji prostaty.

PSA powyżej 10 ng/ml

Wysoki poziom PSA zwiększa ryzyko obecności raka prostaty. W takim przypadku konieczne jest pilne skierowanie na dalsze badania, w tym obrazowe (np. rezonans magnetyczny) i histopatologiczne.

Jedynie ekstremalnie wysoka wartość, na przykład poziom PSA powyżej 200, kwalifikuje pacjenta do kategorii zwiększonego ryzyka zachorowania na raka prostaty. Jednak tylko urolog jest w stanie właściwie zinterpretować taki wynik.

Pamiętaj! Wyniki badań należy zawsze skonsultować z lekarzem.

Czynniki wpływające na wynik PSA

Wynik PSA nie jest jednoznaczny i może być podwyższony również w innych sytuacjach niż nowotwór prostaty. Oto najczęstsze czynniki, które mogą wpłynąć na poziom PSA:

• łagodny przerost prostaty,
• stany zapalne prostaty (prostatitis),
• urazy w okolicy miednicy,
• niedawne badania lub zabiegi na układzie moczowo-płciowym,
• wiek pacjenta (poziom PSA naturalnie rośnie wraz z wiekiem).

Badanie PSA - cena

Cena badania PSA może się różnić w zależności od laboratorium, lokalizacji oraz zakresu badania (czy oznaczany jest tylko PSA całkowity, czy również PSA wolny). Oto orientacyjne ceny w Polsce (rok 2024):

• Stężenie psa całkowitego (PSA total): 40–80 zł
• PSA wolny (PSA free): 50–100 zł
• Stosunek PSA wolnego do całkowitego (PSA free/total): 80–150 zł (czasem oba badania są łączone w jedną analizę).

W ramach publicznej służby zdrowia badanie PSA może być wykonane bezpłatnie w sytuacji, gdy jest zlecone przez lekarza w ramach NFZ (np. urologa lub lekarza rodzinnego) w przypadku uzasadnionych wskazań medycznych.

Jeśli planujesz wykonać badanie prywatnie, warto skontaktować się z pobliskim laboratorium diagnostycznym, aby sprawdzić aktualne ceny i dostępność badania.

Podsumowanie - badanie antygenu PSA

Badanie PSA jest ważnym elementem diagnostyki chorób prostaty, zwłaszcza w kontekście wczesnego wykrywania raka prostaty (rak stercza). Jego prostota i stosunkowo niski koszt sprawiają, że jest łatwo dostępne i szeroko stosowane. Regularne oznaczanie PSA, szczególnie u mężczyzn po 50. roku życia, może przyczynić się do wczesnego wykrycia zmian nowotworowych i poprawy rokowań pacjentów.

Kluczowym elementem badania jest jednak jego odpowiednia interpretacja. Podwyższony poziom PSA nie zawsze oznacza raka prostaty, dlatego w razie wątpliwości konieczne jest przeprowadzenie dalszej diagnostyki. Przygotowanie do badania, zgodnie z podanymi zasadami, zwiększa jego wiarygodność i pozwala na uzyskanie miarodajnych wyników. Aby wynik PSA był miarodajny, należy odpowiednio się do badania przygotować, przestrzegając wskazówek dotyczących aktywności fizycznej, abstynencji seksualnej i unikania procedur urologicznych przed badaniem. 

Interpretacja wyników PSA powinna być zawsze przeprowadzana przez lekarza, który uwzględni wszystkie czynniki wpływające na poziom antygenu. W razie konieczności mogą zostać wykonane także badania obrazowe, badania czynnościowe czy biopsja.